تذکرة‌الفقهاء (کتاب)تَذکِرَة الفقهاء، اثری جامع در فقه استدلالی و تطبیقی با گرایش فقهیِ امامی، به عربی، نوشته حسن بن یوسف بن مطهر حلّی مشهور به علامه حلّی، دانشمند امامی قرن هفتم وهشتم است. علامه حلّی، این کتاب را به درخواست فرزندش محمد، معروف به فخرالمحققین، نوشت و چنان‌که در مقدمه تأکید کرده، در این کتاب به اختصار فتاوا و ادله فقهی را بر پایه فقه امامی و با اشاره به آرای مخالف و داوری میان مذاهب به روشی منصفانه آورده است. فهرست مندرجات۲ - تذکرة الفقهاء و آرای فقهاء ۳ - فقه مقارن و علم الخلاف ۴ - تذکرة الفقهاء و کتب شیخ طوسی ۵ - تذکرة الفقهاء و کتب عامه و محقق حلی ۶ - تذکرة الفقهاء از منظر آقابزرگ طهرانی ۷ - علامه حلی و منتهی المطلب ۸ - نسخه شناسی تذکرة الفقهاء ۹ - تذکرة الفقهاء در منابع فقهی ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - محتوای تذکرة الفقهاءبه گفته مؤلف، کتاب در چهار قاعده تنظیم شده، اما به غیر از دو قاعده عبادات و عقود، بقیه آن در دسترس نیست. هر قاعده نیز مشتمل بر شش کتاب است. مؤلف در هر مسئله ابتدا نظر مقبول خود را در قالب بیان نظریه فقیهانی از امامیه که با آن نظر موافق اند، نوشته وسپس با آوردن نام برخی موافقان از میان صحابه و تابعین و فقهای مذاهب دیگر و با استناد به ادله مورد قبول عامه و خاصه به تحلیل آن پرداخته است. در بیان نظریه های مخالفان با توجه به احاطه خود بر آرای فقهی امامیان و اهل سنّت و ذکر ادله آنان، گاهی به نقد و پاسخگویی پرداخته و چه بسا پاسخهایی مفروض در توجیه آن‌ها ذکر کرده و خود به آن‌ها پاسخ داده است. بدین ترتیب، در بسیاری از فروع و مسائل فقهی، نوعی مناظره و گفتگوی علمی بر پایه مبادی مفروض صورت گرفته، ولی در برخی مسائل (بیشتر در ابواب معاملات) به ذکر نظریات مخالفان اکتفا نموده است، بی آن‌که به پاسخگویی بپردازد. ۲ - تذکرة الفقهاء و آرای فقهاءاز فقهای شیعه، علاوه بر آرای شیخ طوسی که بسیار موردتوجه مؤلف بوده، نظریات شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، ابن ابی عقیل، علی بن بابویه، سلار دیلمی و ابوالصلاح حلبی بیشتر ذکر شده است. از میان پیشوایان اهل سنّت نیز به آرای شافعی بیش از دیگران پرداخته و گاه نظر برخی پیروان مذاهب چهارگانه، مانند محمد بن حسن شیبانی و ابویوسف و زُفَر و جصّاص (رازی) و اسماعیل مُزنی و داود ظاهری هم مورد توجه قرار گرفته است. همچنین آرای بسیاری از فقهای صحابی و تابعی، از جمله ابن عباس، ابن مسعود، ابن ابی لیلی، ابن عمر، مجاهد، ا نس بن مالک، حسن بصری،سفیان ثوری، عطاء بن ابی رَباح، محمد بن شهاب زُهْری، ابراهیم نخعی، سعید بن مسیّب،محمد بن سیرین و قَتادة بن دِعامه، ذکر شده است. گاهی نیز به آرای مذاهب دیگر مانند زیدیه و قاسمیه (شاخه ای از زیدیه پیروان قاسم بن ابراهیم رسّی) اشاره شده است. بر این اساس، برخی محققان تذکرة الفقهاء را از مهمترین منابع فقه مقارَن (تطبیقی) و گروهی دیگر آن را از جمله منابع موجود در باره علم الخلاف (خلافیات) می دانند. ۳ - فقه مقارن و علم الخلافبرخی گفته‌اند که اصطلاح «فقه مقارن» تعبیری جدید از «علم الخلاف» است، [۷]
مروزی، مقدمه سامرائی، ص ۹.
ولی طبق دیدگاهی که میان این دو اصطلاح تمایز قایل شده، [۸]
حکیم، محمدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴.
شاید تذکرة الفقهاء به علم الخلاف نزدیکتر باشد، زیرا مؤلف به جانبداری از دیدگاهی پرداخته که بدان وابسته است. از سوی دیگر، با توجه به برخی ویژگیهای این کتاب، مانند نام بردن از فقهای مذاهب دیگر که با آرای مؤلف موافق بوده‌اند و استناد به منابع فقهی عامه و شکل مناظره گونه آن، می توان آن را در بر دارنده نوعی مقارنه و تطبیق دانست. بعلاوه، تمایل یک فقیه به مذهبی فقهی با تطبیقی بودن اثر وی منافات ندارد. علاوه بر اینها، آثار مثبت فقه مقارن ــ مانند کاهش عوامل تفرقه زا میان مسلمانان و آشنایی با دیدگاههای فقهی مختلف [۱۰]
حکیم، محمدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴.
ــ در مورد این کتاب صادق است.۴ - تذکرة الفقهاء و کتب شیخ طوسیعلامه حلّی در تذکرة الفقهاء بجز برخی آثار شیخ طوسی، از جمله مبسوط و خلاف و تهذیب و نهایه و بعضی موارد نادر، از هیچ اثر فقهی دیگر نام نبرده است. ۵ - تذکرة الفقهاء و کتب عامه و محقق حلیاز دیدگاه محققان، وی از برخی منابع عامه از جمله فتح العزیز رافعی، المغنی ابن قدامه، الشرح الکبیر ابن قدامه مقدسی و المجموع نَوَوی بهره برده و علاوه بر کتب شیخ طوسی، از کتاب المعتبرمحقق حلّی نیز استفاده کرده است. این ادعا که وی منحصراً از کتاب الام شافعی اقتباس کرده، مردود شمرده شده است. ۶ - تذکرة الفقهاء از منظر آقابزرگ طهرانیآقابزرگ طهرانی احتمال می‌دهد که تذکرة الفقهاء تا اواخر بخش ارث تألیف شده باشد، زیرا از سخن فرزند مؤلف، فخرالمحققین ، [۲۲]
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۲۴۲.
چنین برمی آید که بخش ارث آن موجود بوده است، همچنین با توجه به اتمام تألیف بخش موجودِ آن در ۷۲۰ ه و ضرورت تألیف این کتاب از نظر علامه حلّی، بعید است در شش سالی که وی پس از آن زیسته، نگارش آن را ادامه نداده باشد. با توجه به تاریخ پایان تألیف بخشهای مختلف تذکرة الفقهاء، که ثبت شده احتمالاً مؤلف تألیف آن را در حدود ۷۱۰ ه آغاز کرده است. بنا به نظری این کتاب آخرین اثر فقهی علامه حلّی بوده است.۷ - علامه حلی و منتهی المطلبعلامه حلّی علاوه بر تذکرة الفقهاء، کتاب دیگری نیز با نام منتهی المطلب فی تحقیق المذهب در زمینه فقه تطبیقی تألیف نموده که ویژگیهای آن مشابه تذکرة الفقهاء است، ولی چنان‌که خود اشاره کرده، مفصّلتر و گسترده تر است. ۸ - نسخه شناسی تذکرة الفقهاءتذکرة الفقهاء نسخه های خطی متعددی موجود است. این کتاب بارها به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن با تحقیق مؤسسه آل البیت در قم صورت گرفته و تا زمان تألیف مقاله دوازده جلد آن انتشار یافته است. ۹ - تذکرة الفقهاء در منابع فقهیدر منابع فقهی به این کتاب بسیار استناد شده، اما در آثار کتاب شناختی از شرح یا حاشیه ای بر آن نام برده نشده است. به نوشته آقابزرگ طهرانی جمال الدین ابن مُتَوَّج بحرانی، از شاگردان مهم فخرالمحققین، این اثر را تلخیص کرده، اما سیدمحسن امین این تلخیص را اثر فخرالدین ابن متوج بحرانی و آن را همان کتاب غرائب المسائل دانسته است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) سیدمحسن امین، اعیان الشیعة. (۳) محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا). (۴) فضل بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف (منتخب الخلاف)، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۴۱۰. (۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، الالفین فی امامة امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع)، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۹، چاپ افست قم (بی تا). (۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰. (۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، چاپ سنگی (بی جا، بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۸۸. (۸) تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ۱۴۱۴ـ. (۹) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعد الاحکام، چاپ فارس رضا حسون، قم ۱۴۱۰. (۱۰) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، قم ۱۳۷۱ ش. (۱۱) حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲. (۱۲) حسن بن یوسف علامه حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت ۱۹۸۲. (۱۳) محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹. (۱۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش. (۱۵) محمد بن نصر مروزی، اختلاف العلماء، چاپ صبحی سامرائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکرة الفقهاء»، شماره۳۳۹۴. |